Σήμερα, η χώρα μας γιορτάζει την 200η επέτειο από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, την ένοπλη εξέγερση των επαναστατημένων Ελλήνων με σκοπό την αποτίναξη της οθωμανικής κυριαρχίας και τη δημιουργία του πρώτου ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Ο Καθηγητής Ιστορίας του ΑΠΘ, Δημήτρης Λυβάνιος και η Καθηγήτρια Ιστορίας του ΔΠΘ, και μέλος της Επιτροπής Ελλάδα 2021, Ελπίδα Βόγλη, μιλούν στο GRTimes για το πώς αντιλαμβάνονται οι Έλληνες του σήμερα την Επανάσταση. Υπάρχουν ομοιότητες της Ελλάδας του σήμερα με την Ελλάδα του 19ου αιώνα; Ποιο είναι το αποτύπωμα της χώρας μας σε παγκόσμιο επίπεδο;
Ρεπορτάζ: Νεκταρία Ψαράκη
Η ελληνική επανάσταση, γράφεται σε μία σειρά επαναστατικών κινημάτων. Η Ελλάδα καταλήγει το πρώτο ανεξάρτητο κράτος στα Βαλκάνια. Ένα κράτος δυτικού τύπου. Όπως διευκρινίζει στο GRTimes ο καθηγητής Νεότερης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας, Δημήτρης Λυβάνιος, οι επαναστατημένοι Έλληνες και η ελληνική ελίτ της εποχής, δεν επιδίωξαν απλά την αποτίναξη του αλλογενούς, αλλόθρησκου κυρίαρχου, αλλά την αλλαγή του πλαισίου, την εισαγωγή των ιδεών του Διαφωτισμού, αλλά και την οργάνωση ενός κράτους ευνομούμενου, με πολίτευμα «δημοκρατικόν». Αυτή ακριβώς ήταν η εικόνα που έδινε η ελληνική ελίτ συνεχώς στην Δύση. Την προσπάθεια ίδρυσης ενός κράτους που ανήκει στην ευρωπαϊκή οικογένεια, και προσπαθεί να αποτινάξει έναν δυνάστη αλλόθρησκο, ξένο προς την Ευρώπη και βεβαίως τυραννικό.
«Αυτή είναι η σημασία της Ελληνικής Επανάστασης σε διεθνές επίπεδο. Η νίκη της έννοιας έθνους – κράτους», προσθέτει ο κ. Λυβάνιος.
Η κάθε εποχή, βλέπει την ιστορία με τα δικά της μάτια
Η κάθε εποχή ωστόσο, πηγαίνει στο παρελθόν και βλέπει την ιστορία με τα δικά της μάτια. Ο καθηγητής υπενθυμίζει τα λόγια ενός διακεκριμένου ιστορικού, ο οποίος είχε αναφέρει ότι «αν υπάρχει κάτι σίγουρο για την ιστορία, είναι ότι θα αλλάξει στο μέλλον», προσθέτοντας ότι κάθε φορά που αλλάζει το παρόν, αλλάζει και η αντίληψή μας για το παρελθόν.
«Άλλα έψαχνε να βρει η χούντα στην επανάσταση και άλλα ψάχνουμε να βρούμε σήμερα. Δεν υπάρχει μόνο ένα 1821. Άλλοι ψάχνουν ένα έθνος που ενωμένο ξεσηκώνεται και με μεγάλη εθνική συνείδηση απομακρύνει τον Τούρκο, άλλος βλέπει εμπόρους να συγκρούονται με την ελίτ και άλλος βλέπει τις «αδίστακτες» μεγάλες δυνάμεις οι οποίες συνωμοτούν κατά του ελληνικού κράτους, οδηγώντας την ίδρυση της «μικρής Ελλάδας» το 1830. Πάντα θα αλλάζει η θέαση του 1821, διότι πάντα αλλάζει η ελληνική κοινωνία. Σε γενικές γραμμές, ο Έλληνας εξακολουθεί να έχει την παραδοσιακή αντίληψη για το 1821. Πολλοί εξακολουθούν να πιστεύουν την ύπαρξη του «κρυφού σχολειού», ενώ άλλοι νομίζουν ακόμη ότι η Επανάσταση άρχισε όντως στις 25 Μαρτίου του 1821. Ελάχιστοι θυμούνται ότι ξεκινά με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη τον Φεβρουάριο του ίδιου έτους. Ο Μάρτιος, σαφώς δεν είναι σαν τον Φεβρουάριο. Επελέγη ακριβώς για να συνδεθεί το εθνικό ζήτημα με το θρησκευτικό και να γίνουν και τα δύο ισχυρότερα. Αυτό ακριβώς πρέπει να θυμούνται οι Έλληνες. Συνηθίζω να λέω ότι άλλο είναι οι γνώσεις και άλλο η γνώση. Μικρή σημασία έχει να θυμόμαστε ότι στις 23 Μαρτίου ο Μαυρομιχάλης μπαίνει στην Καλαμάτα ή πότε γεννήθηκε ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης. Σημασία έχει ο τρόπος θέασης του 1821», εξηγεί.
Οι Έλληνες, δεν πήραν μία “ωραία πρωία” τα όπλα
Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και η Επίκουρη Καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας, Ελπίδα Βόγλη, η οποία καταρρίπτει επίσης, μιλώντας στο GRTimes, το λαϊκό αφήγημα που θέλει τους υποδουλωμένους για 400 χρόνια Έλληνες να παίρνουν μία «ωραία πρωία» ξαφνικά τα όπλα με στόχο να αποτινάξουν τον καταπιεστή Τούρκο. Όπως εξηγεί, πρόκειται για μία εκλαϊκευμένη ανάγνωση των γεγονότων. Πρόκειται για ένα αφήγημα δημοφιλές εξαιτίας του ότι κάποια πράγματα τα αποδεχόμαστε, επειδή έτσι «ελπίζουμε» ότι έγιναν, χωρίς να αναρωτιόμαστε αν αυτό που αποδεχόμαστε, έχει βάση.
«Δεν συνέβη όμως έτσι. Θεωρούμε εσφαλμένα ότι ήταν μία κοινή απόφαση ενός λαού που δεν γνωρίζουμε καν από ποιους απαρτιζόταν τότε. Μία επανάσταση χρειάζεται κοινωνικές προϋποθέσεις, ώστε να κερδίσει χρόνο στο πεδίο της μάχης και να εξελιχθεί σε ένα ενιαίο απελευθερωτικό κίνημα, αλλά και να συνενώσει ομάδες Ελλήνων από διαφορετικούς τόπους, με διαφορετικά ερεθίσματα, χαρακτηριστικά και μόρφωση. Σαφώς δεν είναι φυσιολογικό να θεωρούμε ότι ξεσηκώθηκαν ξάφνου οι άνθρωποι, που ζούσαν υποδουλωμένοι εδώ και πολλές γενιές, την ίδια ώρα που δεν υπήρξε ποτέ άλλοτε ελληνικό κράτος», περιγράφει.
Διαφέρει ο εορτασμός της εθνικής επετείου ανά τα χρόνια
Η ίδια τονίζει επίσης ότι η κάθε εποχή βλέπει το παρελθόν της και το προβάλλει βάζοντας το χρώμα που της ταιριάζει.
«Μεγάλη αξία έχει να δούμε πως γιορτάστηκαν οι επέτειοι. Στα 50 χρόνια της επανάστασης, δηλαδή το 1871, η Ελλάδα γιορτάζει το 1821 σε χαμηλούς τόνους, εξαιτίας των πολλών προβλημάτων της τότε ελληνικής κοινωνίας, μετά την έξωση του Όθωνα. Στα 100 χρόνια όμως, το 1921, ο εορτασμός αναβάλλεται. Δεν θα μπορούσε ο πανηγυρισμός για τα 100 χρόνια Ελλάδα να συμπέσει με την μικρασιατική καταστροφή και την Μεγάλη Ιδέα. Γιορτάζεται όμως το 1930, με αφορμή την σύσταση του ελληνικού κράτους το 1830, διότι τότε οι προϋποθέσεις ευνοούν. Το 1971, γιορτάζουμε τα 150 χρόνια Ελλάδα, υπό την 7ετία της χούντας των συνταγματαρχών. Τότε, πομπώδεις κινηματογραφικές ταινίες ασκούν την “γοητεία” τους. Γιορτάζεται μεν η αλλαγή της Ελλάδας, αλλά με πολλά προβλήματα λόγω λογοκρισίας, η οποία δεν επιτρέπει σε βάθος μελέτες των γεγονότων. Αυτό φαίνεται άλλωστε και από το γεγονός ότι την ίδια περίοδο, έχουμε εξαιρετικές μελέτες στα πανεπιστήμια του εξωτερικού. Σήμερα, έχουν μείνει στην ιστορία λαϊκά αφηγήματα, όπως το κρυφό σχολειό, που δεν είναι τίποτα άλλο από αποτέλεσμα της προβολής του σε μία ζωγραφική εικόνα. Η εικόνα, έχει μεγάλη επίδραση. Ακόμη και οι ήρωες της επανάστασης, δεν είναι απαραίτητα έτσι, όπως απεικονίζονται. Δεν φορούσαν αυτές τις λευκές φουστανέλες, καθώς θα ήταν αδύνατον να σταθούν με λευκό ένδυμα στο πεδίο της μάχης, μέσα στη λάσπη, το χώμα και το αίμα», εξηγεί.
Η Ελλάδα του 1821 σε αντιδιαστολή με την Ελλάδα του σήμερα
Όπως εξηγεί ο κ. Λυβάνιος, ιστορία σημαίνει κίνηση, και κίνηση σημαίνει αλλαγή. Έχουν επέλθει πολύ σημαντικές αλλαγές, καθώς η ελληνική κοινωνία του 1820 αντιμετώπιζε βαθιά ρήγματα και δεν ήταν ομογενοποιημένη. Από την μία, ήταν οι Έλληνες της οθωμανικής αυτοκρατορίας, που ήταν αποκομμένοι από τη Δύση, ενώ από την άλλη ήταν η ελληνική διανόηση, η οποία μιλούσε δυτικές γλώσσες και είχε έρθει σε επαφή με τις ιδέες του Διαφωτισμού. Ένα άλλο ρήγμα, ήταν ο έντονος εθνικισμός, καθώς οι Πελοποννήσιοι, οι Νησιώτες του Αιγαίου και οι Στερεοελλαδίτες δεν αισθάνονταν μέλη ενός ενιαίου εθνικού κράτους. Ένα τρίτο ρήγμα, ήταν οι συγκρούσεις των πολιτικών.
«Μιλάμε για μία κοινωνία κατακερματισμένη. Ο Έλληνας από τότε έχει αλλάξει δραματικά. Σήμερα η Ελλάδα έχει καταφέρει να είναι ένα ευρωπαϊκό κράτος, με απόλυτα δημοκρατικούς θεσμούς, παρά τις απόψεις κάποιων για δικτατορία. Είμαστε μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωζώνης, με εδραιωμένη την έννοια της εναλλαγής της εξουσίας, ακόμη και όταν το 1981, παρά την τρομακτική πόλωση με τα περίφημα μπλε και πράσινα καφενεία, δεν είχαμε πρόβλημα με την μετάβαση της εξουσίας, ειδικά αν σκεφτεί κάποιος τι έγινε στη «χώρα του φιλελευθερισμού», με την μετάβαση της εξουσίας από τον Τραμπ στον Μπάιντεν. Δεν υπάρχει σχέση της κοινωνίας του 1821 με τη σημερινή. Παρά τα τρομακτικά χτυπήματα που δεχτήκαμε από την οικονομική κρίση και την Covid-19, είμαστε χώρα με οικονομική ευμάρεια. Βεβαίως εξακολουθούμε να πληττόμαστε από την κρίση, αλλά είμαστε ταγμένοι στον ευρωπαϊκό δρόμο. Ίσως αυτό να είναι μία ομοιότητα με το 1821, διότι παρά τις δυσκολίες συνεχίσαμε να κινούμαστε σταθερά σε μία δυτική τροχιά. Οι Έλληνες τότε δεν ήθελαν να φτιάξουν ένα καθεστώς Οθωμανικού τύπου, απλά χωρίς τους Οθωμανούς, αλλά ήθελαν ένα κράτος δικαίου, ένα κράτος κοσμικό, με Σύνταγμα ανεξίθρησκο», εξηγεί.
“Το αίμα δεν μιλάει και δεν είναι για όλους ίδιο”
Ερωτηθείς για το αν υπάρχουν ομοιότητες και διαφορές στην νοοτροπία του Έλληνα του 1821 και του Έλληνα του 2021, ο κ. Λυβάνιος ξεκαθαρίζει ότι στην επιστήμη, δεν χρησιμοποιούνται φυλετικοί όροι για να εξηγηθούν οι κοινωνίες.
«Το αίμα δεν μιλάει και δεν είναι για όλους ίδιο. Δεν τίθεται θέμα φυλετικής διάκρισης. Πολιτισμικά, εννοείται υπάρχει μία συνέχεια, όμως πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί στις γενικεύσεις. Δεν μπορούμε να μιλάμε για νοοτροπίες καθώς δεν έχουμε όλοι τις ίδιες προσλαμβάνουσες. Το «η χώρα του κεφιού», ακούγεται σαν το «η χώρα του τεμπέλη, του οκνηρού». Αυτά τα στερεότυπα υπάρχουν αλλά δεν συμβάλλουν σε σοβαρή ανάλυση της πραγματικότητας. Ακόμη και η αντίληψη ότι η Ελλάδα για κάποιο λόγο ανθρωπολογικό είναι καταδικασμένη να έχει προβλήματα, δεν έχει βάση στα γεγονότα. Η αντίληψη ότι ο διχασμός είναι στα γονίδιά μας είναι ανιστορική. Πολλοί αναλυτές έλεγαν ότι οι Έλληνες από την αρχαιότητα ότι οι συγκρούσεις οφείλονται στο ελληνικό πνεύμα. Δεν ισχύει όμως. Σήμερα, υπάρχει μία πόλωση πολιτική, αλλά σε καμία περίπτωση δεν συγκρίνεται με τα βαθύτατα ρήγματα του 1821. Τα γονίδια του διχασμού δεν είναι εγγεγραμμένα στα γονίδια του Έλληνα», διευκρινίζει.
Τα περί ελληνικής νοοτροπίας, ικανοποιούν τους ανθρώπους του παρόντος
Η κ. Βόγλη από την πλευρά της σημειώνει ότι οι έννοια της νοοτροπίας είναι εξαιρετικά δύσκολη ως προς την νοηματοδότησή της.
«Τέτοιου είδους απόψεις χρωματίζονται και χρησιμοποιούνται για να ικανοποιήσουν τους ανθρώπους του παρόντος. Ο λαός απαρτίζεται από διαφορετικούς ανθρώπους. Άλλωστε, η κοινή γλώσσα και εθνικότητα, δεν προσδίδει κοινές αντιλήψεις. Ο Έλληνας του 19ου αιώνα ήταν ένας άνθρωπος με λιγότερες θεάσεις, γνώσεις και περιορισμένη επικοινωνία με το γεωγραφικό και κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον. Η μετάβασή του από το ανατολικό περιβάλλον σε ένα κράτος δυτικού τύπου είναι εντυπωσιακή», αναφέρει.
Το παγκόσμιο αποτύπωμα της Ελλάδας
Ένας από τους πυλώνες της ευρωπαϊκής παράδοσης, είναι η αρχαία ελληνική σκέψη. Όπως υπενθυμίζει ο κ. Λυβάνιος, τον 19ο αιώνα η πλειοψηφία των Βρετανών πολιτικών απήγγειλαν ποίηση Ελλήνων ποιητών. Η Ελλάδα θεωρείται από την Ευρωπαϊκή ελίτ, ότι είναι η χώρα που ανοίγει τους πυλώνες της ευρωπαϊκής ταυτότητας.
«Αρκεί να δούμε τον Λευκό Οίκο, την ελληνομανία των ναών, το κίνημα του ελληνοκλασικισμού. Ο ίδιος ο Μπόρις Τζόνσον, είναι απόφοιτος της κλασικής φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Τον απόηχο της αντίληψης αυτής, τον βρίσκουμε και όταν γίναμε μέλος της ΕΟΚ, καθώς θεωρήθηκε ότι θα ήταν αδύνατον να μην συγκαταλέγεται η Ελλάδα, με τέτοιο παγκόσμιο αποτύπωμα, στην ευρωπαϊκή οικογένεια. Η ηχώ της ελληνικής κληρονομιάς φτάνει μέχρι και σήμερα», καταλήγει.
Η κ. Βόγλη, κλείνοντας με τη σειρά της, επισημαίνει ότι έχει μεγάλη αξία να κοιτάξουμε το μέλλον. Όπως εκτιμά, η επέτειος των 300 χρόνων Ελλάδα το 2121, δεν θα θυμίζει σε τίποτα την σημερινή.
